Глыбоцкі
гісторыка-этнаграфічны музей

23 верасня 1943 года савецкія войскі вызвалілі ад нямецкіх захопнікаў першы населены пункт Беларусі - гарадскі пасёлак Камарын, што на Гомельшчыне. Да канца восені гітлераўцы пакінулі Мсціслаў, Крычаў, Гомель і яшчэ некалькі раённых цэнтраў на ўсходзе краіны, але далей прасунуцца нашы войскі ў той час не змаглі. Да вызвалення асноўнай часткі Беларусі заставаліся яшчэ доўгія паўгода.
Рыхтуючыся да маштабнай аперацыі па вызваленні Беларусі, савецкае камандаванне мела патрэбу ў дакладнай і надзейнай інфармацыі аб становішчы спраў на акупаванай тэрыторыі. З гэтай мэтай у савецкім тыле органамі дзяржаўнай бяспекі фармаваліся спецыяльныя дыверсійна-разведвальныя групы, якія затым перапраўляліся праз лінію фронту.
У канцы верасня 1943 года з фронту быў адкліканы будучы камандзір адной з такіх груп - Пётр Мікітавіч Максіменка. Яго кандыдатура ў якасці камандзіра разведгрупы была абраная невыпадкова - да вайны Пётр Мікітавіч узначальваў Глыбоцкі раённы аддзел Наркамата дзяржаўнай бяспекі, а менавіта ў Глыбоцкай акрузе і павінна была дзейнічаць яго разведвальна-дыверсійная група, якая атрымала назву «Паўночныя». Першапачаткова «Паўночныя» налічвалі толькі 8 чалавек: камандзір, два намеснікі, чатыры байцы і радыстка (сярод іх тры беларусы). Падборам кандыдатаў займаўся непасрэдна сам Максіменка. Баявая задача была пастаўлена па трох накірунках: разведка (атрыманне дадзеных аб перамяшчэнні нямецкіх войскаў, іх колькасць і ўзбраенне, выяўленне месцаў размяшчэння складоў), контрразведка (выяўленне варожых агентаў і дыверсантаў) і, нарэшце, правядзенне дыверсій на чыгунцы і іншых аб'ектах, якія мелі істотнае значэнне для акупантаў: электрастанцыі, вузлы сувязі, майстэрні, прамысловыя прадпрыемствы і інш.

У ноч на 24 кастрычніка, пасля месячнай падрыхтоўкі, самалёт са спецыяльнай групай «Паўночныя» прызямліўся на партызанскім аэрадроме каля Бягомля, адкуль група павінна была дабірацца да месца дыслакацыі партызанскай брыгады імя Леніна, разам з якой дыверсантам трэба было правесці не адну баявую аперацыю. Амаль адразу група папоўнілася яшчэ адным байцом - у яе склад перайшоў начальнік разведкі аднаго з партызанскіх атрадаў Аляксей Лук'янавіч Танканог, які ў далейшым выконваў значную ролю пры планаванні аперацый «Паўночных» і сувязі групы з мясцовымі падпольшчыкамі.
Засяродзіўшыся на разведвальнай дзейнасці і наладжванні кантактаў з мясцовым насельніцтвам, членам групы даводзілася прымаць удзел і ў баявых сутыкненнях з акупантамі. Нягледзячы на загад камандавання пазбягаць непасрэднага ўдзелу ў партызанскіх аперацыях, Пётр Максіменка вырашыў дапамагчы партызанам разграміць варожы гарнізон вёскі Порплішча. Галоўным фактарам у прыняцці такога рашэння было жаданне камандзіра праверыць, як павядзе сябе кожны член групы ў баявых умовах.
Увечары 14 лістапада 1943 года атрад партызан колькасцю ў 50 чалавек падышоў да вёскі Порплішча. Атака была запланавана па двух напрамках: на казарму салдат у самой вёсцы і на дот, размешчаны каля чыгункі. У гэты ж час падрыўнікі групы «Паўночныя» падзяліліся на дзве часткі і накіраваліся да мастоў па абодва бакі ад чыгуначнага раз'езда. Аперацыя пачалася апоўначы. Завербаваны разведчыкамі салдат адной з рускіх калабарацыйных вайсковых частак, што былі на баку гітлераўцаў, бязгучна забіў вартавога, пасля чаго партызаны непрыкметна забраліся на дот і, скінуўшы ўнутр праз дымавыя трубы гранаты, знішчылі гэтую небяспечную агнявую кропку. Пры першых выбухах гранат падрыўнікі пачалі мініраванне мастоў і ў хуткім часе яны былі ўзарваны. Вынікам паспяховай аперацыі стала спыненне руху на чыгунцы Маладзечна - Крулеўшчына на чацвёра сутак. Аднак для камандзіра «Паўночных» больш істотным фактам было рашучае і ўпэўненае выкананне першага баявога задання сваімі падначаленымі.
Дыверсіі на чыгунцы, якія сталі неад'емнай часткай дзейнасці «Паўночных», былі даволі небяспечным справай. Вопыт вайны прымусіў немцаў не толькі несці кругласутачную ахову, але і ажыццявіць шэраг іншых мерапрыемстваў, накшталт вырубкі лесу ўздоўж чыгункі, будаўніцтва ўмацаваных пастоў, бункераў, дзотаў, узвядзенне вартавых вышак з кулямётамі праз кожныя паўкіламетра. На падыходах да мастоў маглі быць устаноўлены міны-лавушкі, сігнальныя ракетніцы, злучаныя з дрэвамі шнуром. Калі закрануць такі шнур - у неба узвіваецца асвятляльная ракета і падымаецца трывога. Тым не менш, добра падрыхтаваных дыверсантаў такія засцярогі спыніць не маглі. Праўда, часам для паспяховага завяршэння аперацыі даводзілася назапасіцца цярпеннем. Так, для таго, каб пусціць пад адхон свой першы варожы эшалон, байцы атрада Максіменка ў чаканні зручнага моманту для закладкі міны пад рэйкі праляжалі ў снезе амаль два дні.
Для паспяховай барацьбы з акупантамі было недастаткова трапна страляць і дакладна разлічваць час выбуху міны. Часам даводзілася быць сапраўдным псіхолагам, знаўцам чалавечай душы, каб зразумець, як лепш падступіцца да таго ці іншага аб'екту. Гэтыя якасці разведчыкаў у поўнай меры былі выкарыстаныя падчас дыверсіі на электрастанцыі мястэчка Шаркаўшчына, якую правялі «Паўночныя" 19 студзеня 1944 года. Ключом да поспеху аперацыі стаў начальніка электрастанцыі, які вельмі любіў выпіць, асабліва за чужы кошт. Таму, Аляксей Танканог, які рыхтаваў гэтую аперацыю, забяспечыў дыверсантаў не толькі маламагнітнымі мінамі, але і парай бутэлек гарэлкі. Трапіць на саму электрастанцыю было практычна немагчыма, калі б не шчаслівая акалічнасць - ушчыльную да яе прымыкаў млын, дзе мясцовае насельніцтва малолі зерне. Баец атрада Антон Болтыч і мясцовы жыхар Генадзь Гардзеёнак скарысталіся гэтай магчымасцю і максімальна наблізіліся да аб'екта. Спачатку начальнік электрастанцыі нават і размаўляць з візіцёрамі не хацеў, але, заўважыўшы ў руках аднаго з іх бутэльку, раптам падабрэў і запрасіў гасцей да сябе. Ахова без пытанняў іх прапусціла. Поспех аперацыі залежаў ад вытрымкі Болтыча, якому давялося весці з начальнікам электрастанцыі шчырую гаворку пры чарцы гарэлкі. Гардзеёнак у гэты час паспеў змалоць збожжа і, галоўнае, зайшоўшы ў будынак электрастанцыі, устанавіў дзве міны на генератары і паліўным баку дызеля. Праз некалькі гадзін адбыўся выбух, які спыніў працу электрастанцыі на цэлы месяц.
Пасля гэтай дыверсіі ў Глыбокім падвоілі ахову на мясцовай электрастанцыі. Пачаліся рэгулярныя агляды памяшканняў і машын з мэтай пошуку мін, і, на жаль, гэта прынесла свой плён. Калі ў хуткім часе савецкім дыверсантам атрымалася замініраваць гэты важны для немцаў аб'ект, падчас чарговага агляду ахова здолела выявіць міны.
Не раз даводзілася разведчыкам разам з падпольшчыкамі Глыбокага, дэманстраваць свае акцёрскія здольнасці, прымаючы на сябе тыя ці іншыя ролі. У адзін з лютаўскіх дзён 1944 года ў будынак Цэнтральнага гандлёвага таварыства (ЦТО), зайшлі тры чалавекі, якія прадставіліся камерсантамі. Таварыства ажыццяўляла нарыхтоўку і перавозку сельскагаспадарчай прадукцыі для патрэб германскага фронту і тылу, кіравала харчовымі прадпрыемствамі, забяспечвала сялян прэміяльнымі таварамі. Свае канторы яно мела ў кожнай акрузе (гэбіце). Глыбоцкае прадстаўніцтва ЦТО знаходзілася на месцы былога кансервавага завода.
«Камерсантамі», на самай справе, былі мясцовыя падпольшчыкі, падрыхтаваныя байцамі «Паўночных» і забяспечаныя пяццю маламагнітнымі мінамі, добра схаванымі на дне кошыка. У прызначаны час яны зайшлі ў кантору грамадства, дзе іх ужо чакаў яе кіраўнік. Атрымаўшы ад гасцей багатыя падарункі, немец ахвотна пачаў размову аб магчымых ўзаемавыгадных гандлёвых аперацыях. У ходзе гутаркі «камерсанты» папрасілі паказаць тавар, які захоўваўся на складах. Пакуль начальнік знаёміў сваіх новых кампаньёнаў з таварам на складах, адзін з іх непрыкметна ўстанавіў усе міны. Каб не сыходзіць з пустымі рукамі, падпольшчыкі зрабілі некалькі дробных пакупак і, развітаўшыся з задаволеным немцам, паспяшаліся да выезду з горада.
У выніку сумесная аперацыя «Паўночных» і падпольшчыкаў, праведзеная пад бокам нямецкай жандармерыі, скончылася максімальна паспяхова: апоўначы 18 лютага 1944 года, пасля моцных выбухаў пачаўся пажар, які цалкам знішчыў склады Цэнтральнага гандлёвага таварыства.
Такім чынам група «Паўночныя», наладзіўшы моцную сувязь з партызанамі і падпольшчыкамі, арганізоўвала і праводзіла паспяховыя дыверсіі, не пакідаючы па-за ўвагай і бесперапыннае забеспячэнне свайго кіраўніцтва актуальнымі разведвальнымі дадзенымі. Байцам Пятра Максіменка доўгі час шанцавала - страт у атрадзе не было.
Сур'ёзныя выпрабаванні выпалі на вясну 1944 года. Месяц красавік група «Паўночныя» сустрэла ў размяшчэнні партызанскай брыгады імя Леніна на паўднёва-заходняй ускраіне Полацка-Лепельскай партызанскай зоны. Супраць партызан зоны ў снежні 1943 - лютым 1944 гг. фашысты правялі пяць наступальных аперацый, але ўсе яны не прынеслі адчувальнага поспеху. Увага да гэтай мясцовасці была невыпадковай - вораг меў намер адцясніць партызан ад дарогі Віцебск - Лепель - Параф'янава, якая звязвала 3-ю нямецкую танкавую армію з тылам. Адзін з важных тылавых аб'ектаў вермахта размяшчаўся ў непасрэднай блізкасці ад Глыбокага. Гэта разгорнутая ў канцы 1943 года ў лесе каля вёсак Арэхаўна, Лаўрынаўка, Барыкоўшчына база баявога забеспячэння танкавага войска з вялікімі артылерыйскімі складамі. Толькі своечасовае і надзейнае забеспячэнне 3-й танкавай арміі боепрыпасамі магло дазволіць ёй паспяхова дзейнічаць супраць савецкай арміі, а з гэтым у акупантаў якраз і былі праблемы. Партызаны сваімі дыверсіямі на розных участках дарогі сістэматычна зрывалі планы ваенных паставак ворага. Таму, не дасягнуўшы мэты адносна невялікімі сіламі, гітлераўцы вырашылі арганізаваць буйную карную аперацыю па акружэнню і разгрому ўсіх брыгад Полацка-Лепельскай партызанскай зоны. Штаб карнікаў, якімі кіраваў непасрэдна начальнік Генеральнага акругі «Беларусь» Курт фон Готтберг, знаходзіўся ў Глыбокім.
Да зыходу дня, 10 красавіка 1944 года кальцо блакады вакол партызанскай зоны замкнулася. Сваё наступленне немцы планавалі пачаць на наступны дзень адначасова з усіх бакоў. Уначы з 10 на 11 красавіка "Паўночныя» атрымалі ад камандавання радыёграму, якая змяшчала загад неадкладна пакінуць партызанскую зону і выходзіць з раёну не ўвязваючыся ў бой з ворагам. Відавочна, рызыкаваць вопытнымі дыверсантамі не жадалі. Адразу пасля атрымання загаду камандзір групы Пётр Максіменка накіраваў байца Аляксея Танканога з заданнем знайсці для «Паўночных» новую базу ў раёне Глыбокае - Шаркаўшчына. Вырашана было, што Танканог будзе чакаць групу праз пяць сутак каля вёскі Пятроўшчына.
Той жа ноччу савецкія разведчыкі выступілі са свайго лагера. На жаль, у партызанскім шпіталі давялося пакінуць цяжкахворага сыпным тыфам байца групы Міхаіла Магучага. Спроба выйсці з акружэння ля возера Медзазол (поўнач Докшыцкага р-на) скончылася няўдачай - кальцо блакады было вельмі шчыльным. Заставаўся толькі адзін шлях - праз балоты Галубіцкай пушчы.
Пачаўся цяжкі пераход, падчас якога байцы часта ішлі па пояс у ледзяной вадзе, раз-пораз правальваючыся ў балотныя пасткі па горла. Тым не менш, метр за метрам група прабівалася наперад і праз некалькі сутак здолела выйсці на край балота, дзе іх чакала непрыемная навіна. Па ўсім беразе балота немцы стварылі моцны заслон з патрулёў і агнявых кропак, таму пару дзён давялося выдаткаваць на пошук найбольш «вузкага» месцы ў гэтай пятлі. З дапамогай мясцовага жыхара «Паўночныя» вырваліся з блакады. Толькі на сёмы дзень ад пачатку прарыву разведчыкі дасягнулі Пятроўшчыны, дзе іх чакаў Аляксей Танканог, які і сам ледзь здолеў прабіцца праз варожыя парадкі. У гэтыя дні група панесла першыя страты. Міхаіл Магучы так і не вярнуўся са шпіталя - падчас варожай атакі ён загінуў.
Новай базай групы «Паўночныя» стала вёска Піскуны ў 15 кіламетрах ад Шаркаўшчыны. Закрытая з трох бакоў лесам, яна надзейна хавала дыверсантаў да апошняга дня акупацыі. Але чакаць вызвалення без справы «Паўночныя» не мелі права. Напярэдадні Беларускай наступальнай аперацыі байцы Пятра Максіменка разгарнулі актыўную разведвальную дзейнасць, забяспечваючы армію надзейнай інфармацыяй аб дыслакацыі і руху нямецкіх войскаў у межах Глыбоцкага гэбіта. Не засталося па-за ўвагай і правядзенне дыверсій.
У якасці найважнейшага аб'екта дыверсіі разглядалася чыгуначная станцыя Глыбокага, на якую працягвалі прыходзіць эшалоны з боепрыпасамі і ваенным рыштункам для тылавой базы забеспячэння 3-й танкавай арміі. Некалькі дзён назіранняў пераканалі разведчыкаў у тым, што ажыццявіць дыверсію на станцыі без дапамогі чыгуначнікаў немагчыма. На шчасце, падпольшчыкі, звязаныя з «Паўночнымі», змаглі дамовіцца з машыністам манеўровага цягніка, які перацягваў вагоны. Раніцай 21 мая 1944 года тры дыверсанты, схаваўшыся за штабелямі шпал, чакалі, калі манеўровы цягнік выедзе за межы станцыі. Цягнік прытармазіў каля штабялёў, і байцы заскочылі ў паравозную будку. Машыніст вывеў лакаматыў на цэнтр станцыйных шляхоў і спыніў яго як раз каля цыстэрны з бензінам. Пад прыкрыццём цягніка да цыстэрны прымацавалі маламагнітныя міны і вярнуліся на месца. Той самай дарогай машыніст вывез дыверсантаў за межы станцыі.
Апоўдні міны спрацавалі. Было знішчана пяць вагонаў з ваеннай маёмасцю, вагон з радыёстанцыяй і шэсць платформаў з баявой тэхнікай.
«Штаб-кватэра» групы «Паўночныя» ў вёсцы Піскуны знаходзілася ў доме Дыянісія Вікенцьевіча Цырука, якога Аляксей Танканог ведаў яшчэ з лета 1943 года. Дыянісій Вікенцьевіч быў не толькі гасцінным гаспадаром і мужным чалавекам, ён яшчэ быў цудоўным майстрам як па дрэве, так і па металу. Менавіта яго выдатныя здольнасці ў апрацоўцы драўніны дапамаглі «Паўночным» правесці адну з іх апошніх буйных дыверсій.
Нягледзячы на моцную ахову глыбоцкай электрастанцыі, савецкія дыверсанты не пакідалі намераў знішчыць яе. Іх першая спроба скончылася няўдачай - ужо замацаваныя на машынах міны былі знойдзены падчас планавага агляду. Трэба было дзейнічаць больш хітра і шукаць іншую магчымасць. На шчасце, гэтую магчымасць падказалі самі акупанты, надрукаваўшы ў мясцовай газеце аб'яву аб тым, што на глыбоцкую электрастанцыю патрабуюцца дровы. Аляксею Танканогу і прыйшла ідэя звярнуцца па дапамогай да Дзіянісія Цырука. Яго папрасілі змайстраваць «футляр» для міны. Майстар знайшоў у лесе сукаватую елка, высек і адрэзаў метровае бервяно. Праз некалькі гадзін карпатлівай працы заказ быў выкананы: усярэдзіне бервяна была выбраная драўніна, месца якой занялі дзве толавай шашкі, а бікфордаў шнур быў выведзены ў полы сук для непасрэднага кантакту з агнём. Вонкава ж гэта было самае звычайнае яловае бервяно. Як і спадзяваліся «Паўночныя», прывезены па аб'яве воз дроў не выклікаў у варты асаблівых пытанняў, на бервяно з сюрпрызам ніхто не звярнуў увагі. Выбух адбыўся чэрвеньскай ноччу 1944 года. Рабочая машына электрастанцыі атрымала такія пашкоджанні, што была ўжо не прыдатная да рамонту. Гітлераўцы не змаглі аднавіць яе працу да апошніх дзён свайго знаходжання ў Глыбокім. А дзён гэтых заставалася зусім мала ...
23 чэрвеня 1944 года савецкая армія пачала аперацыю "Баграціён" з мэтай поўнага вызвалення тэрыторыі Беларусі. У гэтыя гарачыя чэрвеньскія дні «Паўночныя» рыхтаваліся правесці свае апошнія дыверсіі ў Глыбокім і яго ваколіцах. Асаблівую каштоўнасць у ходзе наступлення нашых войскаў набывалі дадзеныя разведкі адносна дзеянняў нямецкай арміі ў тылавой зоне. Каб ахапіць больш ваенных аб'ектаў для вядзення разведкі і забяспечыць хуткую дастаўку дадзеных на базу ў Піскуны, кожны дзень байцы «Паўночных» праводзілі рэйды на конях, пераадольваючы па 50-70 кіламетраў. Гэта дазваляла штодня здабываць інфармацыю пра ворага ў трохвугольніку Глыбокае - Паставы - Шаркаўшчына.
Адно з данясенняў сведчыла аб тым, што ў Глыбокім мясцовая ўправа спешна рыхтуе да эвакуацыі архіў і каштоўнасці. Каб перашкодзіць эвакуацыі было вырашана падарваць гараж управы. Зноў было вырашана ўступіць у "дзелавы кантакт» з акупантамі. Данат Кірэй, якому даручылі гэтае заданне, высачыў аднаго з кіраўнікоў управы і пацікавіўся, ці не прадасць той яму зношаную аўтамабільную пакрышку. Неабходна адзначыць, што ў той час гэта быў досыць хадавы тавар. З-за недахопу абутку многія людзі з кавалкаў старых пакрышак майстравалі сабе гумовыя лапці. Кіроўца пагадзіўся і прапанаваў «пакупніку» зайсці ў гараж заўтра.
На наступны дзень Кірэй з'явіўся ў гаражы з гаспадарчай торбай, у якой была схаваная міна. Пакуль кіроўца нарэзаў яму гуму, Данат Кірэй таптаўся каля машын. Знайшоўшы момант, ён паклаў пад брызент у кузаў аднаго з грузавікоў міну, потым шчодра разлічыўся за паслугу і развітаўся з шафёрам. 26 чэрвеня ў гаражы ўправы прагрымеў выбух, пачаўся моцны пажар - выратаваць драўляны будынак немцы не змаглі. Вынікам аперацыі стала знішчэнне чатырох грузавікоў.
У апошнія дні акупацыі, некалькі невялікіх груп з атрада «Паўночныя» ладзілі дыверсіі на дарогах, перашкаджаючы эвакуацыі гітлераўскіх войскаў. Апошняя з іх адбылася 30 чэрвеня.
За перыяд баявых дзеянняў на Глыбоччыне дыверсійна-разведвальная група павялічылася да 19 чалавек. У такім складзе «Паўночныя» і ўвайшлі ў Глыбокае, адразу пасля вызвалення горада. Упершыню ўвайшлі адкрыта, са зброяй у руках, не выдаючы сябе ні за камерсантаў, ні за сялян, як гэта шмат разоў бывала раней - увайшлі як пераможцы. Да таго ж ішлі не з «пустымі рукамі»: з сабой вялі дзесяць нямецкіх салдат, узятых у палон на шаркаўшчынскай дарозе. Іх місія на Глыбоччыне такім чынам была завершана, і завершана паспяхова.