Глыбоччына – рэгіён з вельмі складанай гісторыяй. Асабліва гэта датычыцца першых дзесяцігоддзяў ХХ стагоддзя, калі палітычная сітуацыя тут змянялася вельмі імкліва. Жыхары рэгіёна жылі то “пры цары”, то “пры немцах”, то “пры Саветах”, то “пры паляках”… І кожная ўлада ўстанаўлівала свае парадкі. Змены, як правіла, датычыліся ўсіх аспектаў жыцця, у тым ліку і сістэмы адукацыі. Аб тым, як змяняліся школы ў пазначаны перыяд, пойдзе гаворка ў гэтым артыкуле.
У дарэвалюцыйнай Расіі, у складзе якой знаходзіліся і беларускія землі, існавала дастаткова складаная сістэма адукацыі, якая налічвала каля 30 розных устаноў. Аднак доўгі час шырокія масы знаходзіліся па-за гэтай сістэмай. Паводле звестак перапісу 1897 г., агульная колькасць пісьменных на землях Беларусі складала толькі 25,7% ад усяго насельніцтва.
Фундаментам сістэмы народнай адукацыі ў краіне з’яўляліся пачатковыя народныя і гарадскія вучылішчы, якія служылі для прадстаўлення пачатковай адукацыі мяшчанам і сялянскім дзецям, а таксама царкоўна-прыхадскія школы – самая масавая і даступная навучальная ўстанова.
Царкоўна-прыхадскія школы ў кожным праваслаўным прыходзе сталі інтэнсіўна стварацца пасля 1884 года, калі былі прыняты “Правила о церковно-приходских школах”. Яны знаходзіліся ў падпарадкаванні Свяцейшага Сінода, і дзяліліся на аднакласныя і двухкласныя. Педагагічную дзейнасць тут ажыццяўлялі святары прыходаў, д’яканы, а таксама настаўнікі, што скончылі пераважна царкоўна-настаўніцкія школы і епархіяльныя вучылішчы. У аднакласных вывучалі Закон Божы, царкоўныя спевы, пісьмо, арыфметыку, чытанне. У двухкласных школах, акрамя таго, вывучалі гісторыю. Таксама існавалі школы граматы, якія давалі дзецям меншы аб’ём ведаў, заняткі ў іх вяліся па праграме першага года навучання ў царкоўна-прыхадской школе. Заняткі тут пачыналіся пасля заканчэння палявых работ і доўжыліся да новага пасяўнога цыклу. У канцы ХІХ – пачатку ХХ ст. на Глыбоччыне дзейнічала ўсяго 70 царкоўных школ, у тым ліку 8 царкоўна-прыхадскіх, астатнія – школы граматы.
11 лістапада 1918 года скончыўся адзін з самых шырокамаштабных і кровапралітных канфліктаў у гісторыі чалавецтва - Першая сусветная вайна (1914 -1918 гг). Пра падзеі першага этапу вайны на землях Глыбоччыны і аб нашых земляках, удзельніках баявых дзеянняў было расказана раней. Сёння мы прапануем працягнуць расказ пра Першую сусветную.
Буржуазная рэвалюцыя ў лютым 1917 года не прынесла завяршэння вайны. У войску нарастала незадаволенасць. 18 красавіка 1917 года ў Глыбокім адбыўся сход, на якім была прынятая рэзалюцыя аб спыненні вайны: «Даволі забойстваў. Даволі апусташэння. Бо ўвесь цяжар абрынецца на нас - рабочых і сялян. Сотні мільёнаў нашых братоў кідаюцца ў пашчу бога вайны, гіне дабрабыт народаў, не даючы ім нічога і адымаючы ўсё... Далоў вайну! Няхай жыве свет без анексій і кантрыбуцый!»
Падзеі Кастрычніцкай рэвалюцыі ў Петраградзе ў лічаныя дні дакаціліся да Глыбокага. Ужо ў лістападзе тут была ўстаноўлена савецкая ўлада, а для падтрымання парадку быў арганізаваны атрад Чырвонай гвардыі.
Глыбоцкі музей – гэта не толькі экспазіцыя, што распавядае пра гісторыю і этнаграфію нашага краю. Звыш 12 тысяч музейных прадметаў захоўваецца ў фондах музея, якія чакаюць свайго часу, каб паўстаць перад вачамі наведвальнікаў розных выстаў. І колькасць экспанатаў кожны год расце.
Ёсць некалькі спосабаў папаўнення музейных фондаў. Часцей за ўсё музейшчыкі адшукваюць іх падчас экспедыцый, але здараецца, што глыбачане, знайшоўшы на гарышчы старога дома цікавы прадмет, самі нясуць яго ў музей. Ці зусім нядаўні прыклад – манетны скарб, выпадкова знойдзены падчас зямельных работ у кастрычніку 2017 года.
Апошнім часам стала даволі частай з’ява, калі прадстаўнікі грамадскасці набываюць унікальныя прадметы гісторыі на розных інтэрнет-аўкцыёнах і затым перадаюць іх музею. Праз намаганні гэтых людзей у фонды нашага музея паступіла некалькі цікавых фотаздымкаў, зробленых немцамі на акупіраванай тэрыторыі Глыбоччыны. Большасць з іх зафіксавалі нямецкіх салдат на вуліцах нашага горада і яго ваколіцах. На іх салдаты вермахта праводзяць дарожна-будаўнічыя і пагрузачныя работы, займаюцца абсталяваннем аэрадрома і выпрабаваннем планёраў. 
Прычым, апошнія яны дэманструюць мясцоваму насельніцтву. Многія фотаздымкі адлюстроўваюць быт захопнікаў: мыццё бялізны, прыгатаванне дамашніх каўбас і абед на прыродзе, выступленне духавога аркестра. Часам немцы рабілі здымкі нашых краявідаў, а часам – незвычайных на іх погляд аспектаў нашай культуры. Напрыклад, увагу фатографа прыцягнуў звычайны “чырвоны кут” вясковай хаты з трыма абразамі, пакрытымі ручніком-набожнікам, і запаленай лампадкай перад імі. Ну і, зразумела ж, у аб’ектыў нямецкага фотаапарата траплялі нашы храмы – касцёл Святой Тройцы і сабор Раства Прасвятой Багародзіцы. Усе гэтыя фотаздымкі з’яўляюцца сумным напамінам пра ваенныя ліхалецці і, адначасова, важнай крыніцай вывучэння нашай гісторыі. Убачыць усе фотаздымкі можна ў фотагалерэі нашага сайта (тут). Музей выказвае шчырыя словы ўдзячнасці ўсім, хто ахвяраваў сродкі на набыццё каштоўных матэрыялаў.
Праз аўкцыён фонды музея папоўнілі і некалькі цікавых паштовак. Пра адну з іх мы расказалі раней (чытаць тут). Другая паштоўка, выдадзеная ў Польшчы ў 1938 годзе змяшчае выяву касцёла Святых Пятра і Паўла ў Беразвеччы. Звяртае на сябе ўвагу дастаткова вялікі тыраж – 400 тысяч асобнікаў.
Яшчэ адзін цікавы экспанат, набыты на аўкцыёне, падараваў музею дудар Віталь Воранаў падчас урачыстага адкрыцця выставы “Славацкія дуды ў ХХІ стагоддзі”. Гэта пачак махоркі Віцебскай тытунёва-махоркавай фабрыкі, што быў выпушчаны ў 1969 годзе. Віцебская фабрыка, заснаваная яшчэ ў 1883 годзе, працавала амаль сто год і была адной з найлепшых ва ўсёй Расійскай імперыі. На той час пра шкоду, што наносіць тытунь здароўю чалавека, амаль не звярталі ўвагі, а таму сваю прадукцыю прадпрыемства актыўна (а часам нават і агрэсіўна) рэкламавала і прадстаўляла на розных конкурсах. І як вынік - Віцебская тытунёва-махоркавая фабрыка была ўзнагароджаная сярэбраным медалём Парыжскай выставы (1904) і залатым медалём выставы ў Растове (1908). У савецкі час яна з’яўлялася адным з лідараў тытунёвай прамысловасці СССР. Прадпрыемства працуе і сёння, але прадукцыю выпускае зусім іншую. Віцебскі картанажна-паліграфічны камбінат выпускае ўпакоўку з кардону і іншых матэрыялаў.
А яшчэ Віталь Воранаў пакінуў нашаму музей на часовае захаванне сваю дуду. Чаму толькі на часовае? Усё вельмі проста – праз некаторы час яе заменіць іншая. Справа тут у тым, што наш зямляк, дудар Дзмітрый Дзёмін (унук паэта Алеся Дубровіча) пагадзіўся зрабіць для музея дакладную копію “глыбоцкай” дуды. Плануецца, што майстар прывязе яе ў Глыбокае на трэці фэст дударскіх рэгіёнаў, і тады музычны інструмент зойме месца ў экспазіцыі музея.
Будаўніцтва касцёла і кляштара кармелітаў босых у Глыбокім вялося ў сярэдзіне ХVII стагоддзя. Архіўныя крыніцы і інвентары касцёла ўзгадваюць той факт, што храм з самага пачатку меў мармуровую падлогу. Сёння з упэўненасцю можна сцвярджаць, што матэрыял для падлогі Глыбоцкага кармеліцкага касцёла (сучасны будынак праваслаўнай царквы) завезлі са Швецыі. "Шведскі камень", "шведскі мармур", "lapis sueticus", "шведская падлога" або "вазаўская падлога" - назва папулярнага і вельмі дарагога каменя, які быў распаўсюджаны на нашых землях у XVI - XVIII ст. Патрапіў ён са Скандынаўскага паўвострава, а менавіта - са Швецыі, адсюль і такая назва. У нас такі камень заказвалі ў асноўным магнаты, заможная шляхта і каталіцкія ордэны. У шведскіх каменяломнях пароду калолі на квадратныя кавалкі ад 20 да 55 см (у залежнасці ад заказу) і паліравалі. Затым гатовы матэрыял дастаўлялі ў порт Гданьска, адкуль развозілі па ўсёй Еўропе. Гэтым каменем аздабляліся капліцы, касцёлы, надмагільныя пліты. Дарэчы, ім аздоблена падлога быўшых езуіцкага і бернардынскага касцёлаў у Гродна. Заказ на “шведскі мармур” зрабілі і кармеліты ў Глыбокім.
Камень, які мае асадкавае паходжанне і адносіцца да ардавікскага перыяду палеазойскай эры, утварыўся прыкладна 450 млн. год таму назад. Важнай прыкметай пароды з'яўляецца прысутнасць палеазаалагічных акамянеласцяў, галоўным чынам галаваногіх малюскаў Ortoceras (ортацэрас) i Endoceras (эндацэрас). Гэтыя вымершыя малюскі мелі конусападобную выцягнутую ракавіну, даўжыня якой у асноўным не перавышала 30 см.
Убачыць ракавіны марскіх жывёл, якія насялялі нашу планету мільёны гадоў таму назад можна мармуровых плітах праваслаўнага храма нашага горада.
Праз Глыбоччыну праходзіць дарога з Полацка на Вільню — стары Альгердаў шлях. З’явіўся ён у выніку паходаў Вялікага Князя Літоўскага Альгерда на Маскву ў 1368, 1370, 1372 гадах. Па гэтай дарозе вялікі князь Альгерд вёў свае войскі ў паход. У часы княжання Вітаўта гэты гасцінец называўся Вітаўтаў шлях. Пазней, станам гэтага гасцінца вельмі быў заклапочаны кароль Рэчы Паспалітай Стэфан Баторый, які таксама праходзіў вайной на Пскоў па гэтым гасцінцы. Праходзіць гэты шлях і праз некаторыя вёскі нашага раёна: Празарокі, Зябкі, Прошкава, Пліса, Забор’е і далей на Глыбокае. І кожная з іх, за выключэннем Прошкава, насіла на пачатку ХХ стагоддзя статус мястэчка.
У 1920-30-я гг., калі Заходняя Беларусь была пад Польшчай, па загаду польскіх улад Альгердаў шлях пачалі брукаваць, г.зн. масціць камянямі. Работы па добраупарадкаванню дарог і мастоў у тагачаснай Польшы называліся “шарваркі”. У зборы камянёў і іх укладцы удзельнічала усё навакольнае насельніцтва. Недалёка ад Зябак, ля урочышча Нехрысці, меўся збор камянёў: спецыяльныя скрынкі з нумарамі, якія сяляне павінны былі запоўніць камянямі розных памераў. Брукавалася і прылягаючыя дарогі, напрыклад, дарога да вёскі Стуканы, якую завуць “старая Кубліцкая дарога”. Фрагменет гэтай дарогі захаваўся на сёняшні дзень ля вёскі Малыя Давыдкі. 
Уражэнец гэтай мясцовасці Язэп Драздовіч у 1923 годзе працаваў над стварэннем альбома “Галубіцкая пушча”. Адна з работ мае назву “Вітаўтавы масты”. Замаляваная мясцовасць, якую у народзе называлі Вітаўтавы масты, мастак адлюстваваў максімальна прыбліжана да рэальнасці. Ён імкнуўся пакінуць на паперы тое, што памяць народная захавала аж з 15 стагоддзя. Колькасць дарог Вітаўта на землях Дзісненшчыны нават цяжка падлічыць. Яны вялі ад сталіцы Вялікага княства літоўскага ў бок Полацка, Віцебска, Лукомля. На малюнку Драздовіча - звычайная лясная дарога праз невялікі сасновы бор. Толькі старыя курганы ля яе, як напамін аб мінулых гістарычных падзеях, войнах і бітвах нашых продкаў да свабоду і незалежнасць роднай зямлі.
Даследчая праца, як сродак пазнання роднага краю
Кожнага чалавека цікавіць гісторыя тых мясцін, дзе ён пражывае. Не застаюцца ў баку ад пазнавальнай дзейнасці і вучні нашай школы, а таксама і мы, вучні 11-га класа: Нефядовіч Аляксандр і Шарабайка Данііл. Сістэматычна займаючыся пошукава-даследчай працай, сабралі шмат звестак пра ўзнікненне назваў родных вёсак, пра іх гісторыю, працу знакамітых землякоў, традыцыі і абрады нашай мясцовасці, падзеі Вялікай Айчыннай вайны, гісторыю духоўных святынь роднага краю. Неаднаразова ўдзельнічалі ў раённай канферэнцыі вучнёўскіх даследчых работ “Крок у будучыню”, у абласной канферэнцыі “Эўрыка”, у міжнароднай канферэнцыі, прысвечанай трагічнай гісторыі Вялікай Айчыннай вайны.
У пачатку Вялікай Айчыннай вайны ў палон патрапіла звыш 5 мільёнаў салдат Чырвонай Арміі. Са зборных нямецкіх вайсковых пунктаў яны траплялі ў перасыльныя (этапныя) лагеры - дулагі, затым у пастаянна дзеючыя лагеры - шталагі для радавога і сяржанцкага складу і офлагі – для афіцэраў. Толькі на тэрыторыі Беларусі яны размяшчаліся ў 60 населеных пунктах. Гэта былі месцы масавага знішчэння ваеннапалонных, у якіх загінула больш за 800 тысяч чалавек. Сярод іх і лагер у Беразвеччы.
Беразвечча - у мінулым невялікае мястэчка, а сёння паўночная частка раённага цэнтра, горада Глыбокае. У 17 стагоддзі ў Беразвеччы быў заснаваны ўніяцкі манастыр, а поўнамаштабны манастырскі комплекс быў пабудаваны ў 1756-1767 гг. Ля сцен гэтага манастыра ў час вайны і размясціўся фашысцкі лагер.
У кнізе “Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Глыбоцкага раёна” падаецца пра існаванне ў верасні 1941 года Беразвецкага лагера для масавага знішчэння савецкіх ваеннапалонных (шталаг № 351). Калі дакладна ён быў створаны невядома. Але пра яго існаванне ў першыя месяцы вайны ўспамінаюць многія ваеннапалонныя. Магчыма, што ў ліпені - жніўні 1941 года ён значыўся як перасыльны лагер - дулаг, а потым быў ператвораны ў шталаг.
22 жніўня 2015 года ў г.п. Падсвілле прайшло чарговае свята пасёлка. А колькі ж год споўнілася другому па колькасці жыхароў населенаму пункту Глыбоччыны? У мінулым годзе Падсвільчане адзначалі свой 90-годовы юбілей. Летапіснай датай адліку гісторыі Падсвілля лічыўся 1924 год, калі па рашэнню Савета міністраў Польшчы быў арганізаваны Корпус аховы памежжа (КАП). Гарнізон 7-га батальёну КАП (7 Batalion KOP) размясціўся ў Падсвіллі, а пасля рэформы Пілсудскага ў 1929 годзе стаў называцца Батальён КАП "Падсвілле" (Batalion KOP "Podświle" у складзе pułka KOP „Głębokie”). Калі апірацца на дадзеную дату, то атрымліваецца, што ў гэтым годзе пасёлку споўніўся 91 год. Але не ўсё так проста. Адкрыццё новых гістарычных крыніц можа змяніць дату заснавання населенага пункта, зрабіць яго старэйшым.
Ваенна-тапаграфічным аддзелам галоўнага штаба Расійскай імперыі ў 1888 годзе была састаўлена “Ваенна-дарожная карта Еўрапейскай Расіі”. Ішлі гады, змянялася сетка дарог еўрапейскай часткі Расіі, пракладваліся новыя чыгуначныя лініі. І канешне ж іх трэба было наносіць на карту. А таму большасць лістоў ваенна-дарожнай карты былі выпраўлены, дапрацаваны і надрукаваны крыху пазней, у 1908 годзе. Назва “Падсвілле” упершыню з’явілася менавіта на дапрацаванай карце 1908 года. Не Свіла або Свілка, а менавіта Падсвілле. І гэтаму ёсць лагічнае тлумачэнне.
У 1912 годзе ў часопісе «Весь мир» упершыню было надрукавана апавяданне Аляксандра Грына «Лётчик Киршин». Першых лётчыкаў у Расіі часцей за ўсё называлі авіятарамі або летунамі.
«Летун отпущен на свободу.
Качнув две лопасти свои,
как чудище морское в воду,
скользнул в воздушные струи...»
Гэта радкі з верша «Авіятар» Аляксандра Блока, прысвечанага гібелі знакамітага лётчыка Маціевіча, напісаныя ў 1910 годзе. Крыху далей у гэтым жа вершы сустракаецца і слова «пілот». А вось слова «лётчык» упершыню ужыў у літаратурным творы Аляксандр Сцяпанавіч Грын (сапраўднае прозвішча Грынеўскі). А карані вядомага рускага пісьменніка, аўтара «пунсовых ветразяў», паходзяць з нашай Глыбоччыны. Маёнткам Якубенкі, што побач з вёскай Задарожжа, з даўніх часоў валодалі яго продкі. Ці мог ведаць пісьменнік, што ўпершыню ўжытае ім слова «лётчык» стане галоўным словам у жыцці нашага земляка Паўла Восіпавіча Сухога.
1 жніўня 1914 года па новым стылі пачалася Першая сусветная вайна ці як яе называлі тады – Вялікая вайна. Па сваіх маштабах і выніках яна сапраўды была вялікай – за 4 гады і 4 месяцы пакуль яна цягнулася, у ёй удзельнічалі 38 краін, ваенныя дзеянні ахапілі тэрыторыю Еўропы, Азіі і Афрыкі, вяліся на ўсіх акіянах і многіх марах. У выніку вайны перасталі існаваць чатыры імперыі: Расійская, Аўстра-Венгерская, Асманская і Германская. Краіны-удзельніцы згубілі каля 10 мільёнаў чалавек забітымі, каля 20 мільёнаў былі знявечаны.
Праз год вайна прыйшла на Беларусь. У жніўні 1915 года немцы захапілі Гродна і Вільна. Пагроза захопу навісла і над маленькім гарадком Глыбокае. Спакойнае і размеранае жыццё мясцовага насельніцтва парушылі сотні бежанцаў з заходніх губерняў, якія ратуючыся ад вайны ішлі на усход. Днём і ноччу цягнуліся праз Глыбокае абозы з памешчыцкім дабром.